Dit jaar is het 75 jaar geleden dat Nederland bevrijd werd van de Duitsers. De bevrijding van Fryslân begon op 12 april, drie dagen later was de hoofdstad van de provincie aan de beurt.
De Canadezen rijden via de Groningerstraatweg Leeuwarden binnen - Foto: Foto: P. Stallinga (Historisch Centrum Leeuwarden)
"Zondagmorgen. Is Leeuwarden nu een Duitse stad of is het een Canadeesche stad?" vraagt de Leeuwarder ondernemer Goffe Miedema zich af in zijn dagboek: "(...) Hier en daar loopt een agent met een geweer in de hand, een paar mensen van de ondergrondse met handgranaten en machinepistolen, allemaal de rood wit blauwe banden om de arm, want Leeuwarden is bevrijd", gaat hij verder.
Het zal nog tot zeker 12 uur duren, voor de eerste Royal Canadian Dragoons uit Dokkum vandaan over de Groningerstraatweg de stad in rijden. Leeuwarden, de hoofdstad van Fryslân is dan echt bevrijd, en de Leeuwarders zijn niet meer te houden.
'De Friezen hebben zichzelf bevrijd'
Ook Keimpe Sikkema gaat de deur uit: "Vlaggen vliegen uit de ramen en de mensen uit de huizen, nood-alarm of geen noodalarm. Wij zaten juist aan tafel, toen het bericht door de stad vloog en het gejuich aankondigde, dat ze in de binnenstad waren. In a hurry hebben we ons met zoveel zorg en moeite samengestelde middageten naar binnengewerkt en zijn naar de Groningerstraatweg gehold."
De stad komt er naar omstandigheden goed vanaf. Bruggen, de elektriciteitscentrale, de gasfabriek, de waterleiding en de telefooncentrale zijn nog allemaal intact. Dat zou mede te danken zijn aan de BS die de springladingen die de Duitsers wel hebben aangebracht, saboteren. Ook heeft de BS al controle over de stad nog voor de Canadezen binnenkomen. Een Canadese bevelhebber zou dan ook gezegd hebben dat de Friezen eigenlijk zichzelf hebben bevrijd.
De Canadese bevrijders op de Brugweg in Birdaard - Foto: Foto: Code: HC1. Verzet uit Dankbaarheid.
Duitsers op de vlucht bij Birdaard
De bevrijders zijn al in Leeuwarden, maar in Birdaard en omgeving lopen nog veel groepjes Duitsers met wapens rond. Zij willen naar Harlingen, maar worden in het nauw gedreven door de Canadezen. De brug in Birdaard is de enige brug over de Ee die nog intact is.
De Birdaarder BS probeert de Duitsers tegen te houden, wat uitloopt op een vuurgevecht in het dorp. Gelukkig komt er versterking van de Canadezen en de BS uit Drachten, en uiteindelijk geven de Duitsers zich over. De Canadezen verliezen in het gevecht wel hun luitenant William Thomas Buddell.
Ook bij Akkerwoude (nu Damwoude), raakt de BS in gevecht met Duitsers. Ze schieten op een wagen vol met Duitse munitie met een grote explosie als gevolg. Eén Duitser geeft zich over, twee anderen weten te ontkomen. Dan komen ze tegenover Harmen Brouwer en Jan Kaper van de BS te staan. Die dwingen de Duitser en zijn Nederlandse helper om zich over te geven, maar ze weigeren en schieten beide jongens dood.
Ze fietsen verder via Rinsumageest richting Stenendam. Maar daar zijn intussen Canadese tanks aangekomen. Om aan het zicht te ontsnappen verstoppen ze zich in het hooi op de boerderij van de familie Van Keulen. De BS'ers hebben snel genoeg in de gaten waar ze zitten, maar de Duitser weigert opnieuw om zich over te geven. Het loopt uit op een schietpartij en uiteindelijk nemen de Canadezen de boerderij met hun tanks onder vuur. De Duitser, zijn helper en BS'er Bauke Lyklema komen om.
Met hulp van de inwoners van Akkrum en Jirnsum wordt brug van Oude Schouw weer gemaakt - Foto: Foto: Y. Damsma fia Stifting Akkrum Ald en Nij
Een noodbrug bij Oude Schouw
Vanuit Akkrum willen de Canadezen ook naar Leeuwarden, maar bij Oude Schouw stuiten ze op een probleem. De brug is vernield, en dus kunnen ze het Prinses Margrietkanaal niet oversteken. De Roomse Kerk van Jirnsum komt net uit, schrijft Yge Damsma in 2005, als iemand roept: "De Kanadezen binne op 'e Skou." Ze gaan er snel heen en zien dat BS'ers uit Akkrum al met balken en planken aan de gang zijn. Inwoners van Akkrum en Jirnsum steken ook de handen uit de mouwen en zo wordt een noodbrug gebouwd.
Een ploegje Canadezen probeert intussen via de Leppedyk in Jirnsum te komen, maar ook de Sylsbrêge is opgeblazen. Een paar soldaten klimmen over het puin naar het dorp en delen sigaretten, chocolade en zuurtjes uit. Ze rijden naar Grou om dat dorp te bevrijden en de Grousters zorgen ervoor dat de Canadezen en hun vijf brencarriers met ponten worden overgezet naar Wergea. Daarvandaan rijden ze meteen door naar Leeuwarden.
De Canadezen rijden via de Westermeer Joure in - Foto: Museum Joure
Drama's bij Scharsterbrug
Vanuit Heerenveen bereiken de Canadese bevrijders zonder oponthoud Joure. Via de Westermeer rijden ze rond een uur of tien het dorp in en ook hier worden ze door veel blije mensen welkom geheten.
In Scharsterbrug horen ze ook dat Joure vrij is. Kees Klijnsta haalt zijn spiksplinternieuwe fiets onder het hooi vandaan en gaat erheen, om te kijken of de Canadezen er al aankomen. Hij is nog maar net terug als hij door het raam wordt neergeschoten door een Duitse scherpschutter en bewusteloos in elkaar zakt.
De brug over de Scharster Rien is opgeblazen - Foto: Om nooit te vergeten. De oorlog 1940-1945. Skasterlân tijdens WOII
De Duitsers hebben zich verschanst in de Hollandiafabriek in Scharsterbrug. Ook zitten ze in schuttersputten langs de weg en de trambaan. Nadat ze rond een uur of twaalf de brug over de Scharster Rien laten springen, beginnen de Canadezen uit Joure met vlammenwerpers op de fabriek te schieten.
In de vuurlinie
De boerderij van de Klijnstra's ligt in de vuurlinie. De familie kan ontkomen, maar de boerderij brandt volledig af. Ook de schuur waar vader Klijnstra zijn neergeschoten zoon nog snel naartoe heeft gebracht, met het idee dat hij daar wel veilig is.
De Tsjech Richard Jung is gedeserteerd uit het Duitse leger en gesneuveld bij Scharsterbrug - Foto: Om niet te vergeten. De oorlog 1940-1945. Skarsterlân tijdens WOII
Om twee uur 's middags rijden een stuk of vijf Canadese gevechtswagens en een paar jeeps naar Scharsterbrug. Voorop een verkenner van de BS. Het is Richard Jung. Een Tsjech die gedeserteerd is uit het Duitse leger en ondergedoken zat in Sint Johannesga. Hij springt met zijn geweer in de aanslag van schuttersput naar schuttersput. Maar één van de gaten is niet diep genoeg en Jung wordt doodgeschoten door een Duitser.
De gevechten in Scharsterbrug gaan de hele dag en ook de andere dag nog door. En terwijl in Joure feest wordt gevierd, moeten ze nog geen vier kilometer verderop tot ver in de middag de volgende dag wachten voordat de eerste bevrijders zich laten zien in Scharsterbrug.
Het duurde toch nog wel een klein halfuur toen een stel soldaten met zwart gemaakte en bezwete gezichten de dwarsstal schietend binnen stormden.
Jogchum Rypkema
Jogchum Rypkema beschrijft dat moment in zijn dagboek: "Terwijl er buiten een hels geweeren mitrailleurvuur gaande was, bleven wij in afwachting van de komende dingen alléén, (d.w.z. zonder moffen) in de stal achter. (...) Het duurde toch nog wel een klein halfuur toen een stel soldaten met zwart gemaakte en bezwete gezichten de dwarsstal schietend binnen stormden. De eersten renden meteen door naar het voorhuis, waar ze met een stengun een roffel in de kelder afvuurden (waarmee praktisch alle weckflessen van Mem sneuvelden) en vervolgens door naar buurman Bonekamp."
Sneek: De deuren van de kerk blijven open
Omdat de BS de weg van Joure naar Sneek al in handen heeft, gaat het de Canadezen op die route heel wat gemakkelijker af. In Sneek verwachten ze hen al, lezen we op 15 april in het dagboek van To Hofstra:
"Bij ons in de kerk zijn tijdens de dienst alle deuren open. Ds. Kentie maakt vanaf de preekstoel bekend dat de gemeente zich maar niet ongerust moet maken want deze 'opendeur-politiek' is voor de explosies die te verwachten zijn. Om kwart voor 11 (het begon 10 uur) wordt de dominee echter gewaarschuwd, en de dienst wordt afgebroken (..)."
De Waag in brand
De Duitsers die nog in de stad zijn, slaan op de vlucht, maar zetten nog wel het Waaggebouw, waar ze hun munitiedepot hadden, in brand. Wel een half uur lang horen de Snekers het knallen, sissen en dreunen van ontploffende munitie. Veel mensen durven nu weer op straat te komen en lopen naar de brand.
Dan verschijnen de mannen van de Sneker BS in blauwe overalls op straat. Iedereen moet terug naar huis, want er gaat een gerucht dat er Duitsers onderweg zijn vanuit Lemmer. 's Avonds rijdt een eerste patrouille van het regiment De La Chaudière met vlammenwerpers en machinegeweren de stad in. Gelukkig hoeven ze die niet te gebruiken, want er is geen Duitser meer te bekennen.
Van ons krijgen ze zo 'n boeket. Dat komt voorop de tank te staan.
To Hofstra
To Hofstra schrijft: "Plaatselijke tijd 10 minuten over half 8: 'Hoera de eerste Canadezen komen binnen!' Iedere tank wordt bestormd. De mensen vliegen uit huis. Het gejuich is niet van de lucht. (...) Allerlei bloemen worden hen aangeboden. Van ons krijgen ze zo'n boeket. Het komt voorop de tank te staan."
Woudsend: strijd om de Wellebrug
De plaatselijke BS-ploeg van Woudsend wil de strategisch belangrijke brug in de weg van Sneek naar Lemmer graag in handen hebben en intact houden tot de Canadezen komen. De brug wordt op dat moment bewaakt door maar twee Duitsers, de BS is met twaalf man. Zij zijn op deze zondagochtend zo aardig om bij beide Woudsender kerken te waarschuwen dat er mogelijk gevochten zal worden. Beide kerken breken de dienst af en alle kerkgangers gaan naar huis.
Woudsender Jacob Cornelis Nagelhout komt op zijn verjaardag om bij de strijd om de Wellebrug - Foto: gaasterlandinwo2.nl
Dan gaat de BS op naar de brug. Daar zijn intussen veel meer Duitsers aangekomen, en zo raken de twaalf BS'ers in een urenlang vuurgevecht tegen 60 Duitsers. Woudsender Jacob Cornelis Nagelhout komt om in dat gevecht. Hij is die dag jarig, en is maar 28 jaar geworden.
De Duitsers blazen de brug toch op en de BS'ers trekken zich terug in afwachting van hulp. 's Avonds laat komt een Canadees verkenningsvoertuig bij de brug aan. De volgende dag zet die de 'Krokodil' in, een sterke vlammenwerper. De Duitsers geven zich over en zo komt er een eind aan de felle strijd bij Woudsend.
Franeker
De bevrijders in Leeuwarden willen zo snel mogelijk naar Harlingen, maar verder dan Franeker komen ze vandaag niet. Ook die stad kunnen de Canadezen gemakkelijk innemen. De Duitsers hebben hun spullen gepakt en de stad al verlaten. Wel blazen ze deze zondagochtend Saakstra's brug bij de Stadsherberg op.
Voor dit artikel is gebruik gemaakt van informatie van de websites historievansneek; gaasterlandinwo2.nl; akkrumaldennij.nl; fryslan4045.nl; tracesofwar.nl; tjerkmiedema.nl; nationaalarchief.nl. En de boeken Om niet te vergeten. De oorlog 1940-1945. Skarsterlân tijdens WOII fan Freark Marten Ringnalda en Code: HC1. Verzet uit Dankbaarheid fan Sybren van der Velde; de bevrijdingsbijlage fan de Leeuwarder Courant van zaterdag 8 april 1995 en de oorlogsdagboeken van Keimpe Sikkema, To Hofstra en Goffe Miedema.
